تاملی بر اتوبیوگرافی (خود زندگی نامه نویسی)

   مآثر و میراث بران و میراث داران امروز حکایتی جدید و خاص دارند، که فقط آن را در این روز و روزگار می‏توان  آن را یافت، و برای آن در هیچ کجای دیگر از تاریخ نمونه‏ایی پیدا نمی  شود. یکی از این میراث‏ها؛ خود زندگی نامه نویسی یا اتوبیوگرافی است. سنتی در شرح‏حال نویسی و سبکی در نثر و نیز یکی از روش‏های نوپدید در جامعه‏شناسی. اتوبیوگرافی به آثاری گفته می شود که شرح حال افراد و رخدادهای زندگی افراد ضمن تحلیل و توصیف جریانهای فکری، سیاسی و اجتماعی زمان ایشان، به قلم خود آن اشخاص نوشته می  شود. یکی از مهم‏ترین ویژگی‏های این سبک نویسندگی تاکید و تمرکز بر تجربه‏های زیسته افراد و بازسازی آن‏ها از زندگی خویش و معنایی است که آنان به زندگانی خویش می‏دهند. همین تمرکز بر تجربه زیسته و تعاملات روزمره و توجه به نقش انسان‏ها در معنا بخشی به زندگی خود، اتوبیوگرافی را نسبت به سایر انواع نویسندگی سهل الوصول‏تر و دست‏یافتنی کرده است. در خود زندگی‏نامه نویسی همه می‏توانند بنویسند، هرکس که سواد خواندن و نوشتن و کمی ذوق و حوصله دارد، کارمند باشد یا کارگر، فوتبالیست یا سیاستمدار، لازم نیست فرد به پیری هم برسد و کوله بار و انبان تجربه‏اش را پر کند، جوانان هم می توانند بنویسند. اصلاً لازم نیست حکمتی یا نکته نغزی یا پند و عبرتی و یا حادثه خاصی در مآثر ما باشد، هرچه دل تنگت می‏خواهد می‏توانی بگویی، آن‏چه بر تو رفته است؛ تو با عالم و عالمیان چه کرده‏ای؟ مهم نیست چه کرده‏ای؟ مهم این است که کاری صورت گرفته و دیگرانی هستند که آن را ندیده و نشنیده و از آن بی ‏خبرند.  داستان شخصی تو می‏ تواند، تلخ و بی‏ مزه باشد و گاه زشت و ناپسند و حتی فاجعه آمیز؛ رسوایی اخلاقی و یا جنسی دعوای زن و شوهری قطع رابطه دو دوست صمیمی و حتی اتفاقات معمولی و روزمره زندگی، هرچیزی که متعلق به خود باشد و هر ناخودی از آن بی‏ خبر، قابلیت انتشار دارد. آد م‏ها خودشان را در این سبک نویسندگی، نشر می ‏دهند و گاه بیشتر از نشر یک کلیت و  یک هویت؛ آن‏ ها خودشان را فال فال و قطعه قطعه می‏کنند و در مآثرشان به نمایش عموم می‏ گذارند. در این سبک شما یک بند و مداوم می ‏توانی بنویسی و خودنمایی کنی. کاری که اگر بیش از دو سده ی بیش کسی آن را انجام می‏ داد، القابی چون مجنون، بی عقل و بی‏ حیا و بی اخلاق به وی می‏ دادند، امروز سبکی است در نویسندگی. متاعی است برای بازار تولید و توزیع مصرف کالای فرهنگی. فقط کافی است روزنامه‏ ها  و یا مجلات عامه پسند و سرگرم کننده را باز کنید. شاید بد نباشد به بازار کتاب هم سری بزنید، زندگی‏ نامه هیلاری کلینتون و ماجراهای رسوایی اخلاقی همسرش، زندگی نامه دیویدبکهام و...، دست نوشته های فلان خواننده پاپ  و یا  فلان بازیگر مشهور هالیوودی و هکذا.

    اتوبیوگرافی ها  شکل های جدیدتری نیز یافته است. انواع مختلف شبکه های اجتماعی دنیای مجازی؛ فیس بوک، گوگل پلاس، کلوب، وبلاگ نویسی و از همه مهم تر ایسنتاگرام را باید انواع مختلف خود زندگی نامه نویسی به روز و به ساعت و شاید به دقیقه دانست. با کمک تکنولوژی دیگر کار از یک روایت‏گری ساده گذشته است. ورود به این شبکه‏ ها مساوی است با ورود به یک داستان هزار و یک شب و یک روایت پیچیده  و لایه لایه.  هر قصه‎ای از تو از قصه دیگر را به پیش می‏ کشد. جزئیاتی که روزی مردمانِ روزگار گذشته به راحتی از کنار آن می‏ گذشتند، آداب و مناسک و قواعد هر روزه ی زندگی، همه و همه تبدیل به موضوع و مسئله ‏ای خاص می  شود. روایت ‏هایی از عشق و ازدواج و مسائل خانوادگی  و با حفظ تمام جزئیات آن نظیر  طریقه آشنایی و نامزدی و عقد و چه و چه و نیز روایت‏ هایی از روابط همسرانه و مادرانه و پدرانه  بگیر تا روایت سیر و سفر و سیاحت، تا یادداشت های روزانه و هر روزه. مسائل فرازمینی، ماورایی و حتی دینی هم این استعداد را دارند که دستمایه خود روایت گری قرار گیرند. خواب‏ های صادق و یا کاذب‏مان را هم می‏ توانیم تعریف کنیم. نیایش‏ های مان با معبود در وقت دلتنگی و تنهایی و بی ‏کسی و بی پناهی را هم می  شود، روایت کرد. شب‏ های عید و عزا و محفل ‏های انس و جمع‏ های برادران و خواهران دینی و ایمانی. بسته به این که تعلق شما چه باشد، روایت گری ‏تان نیز متفاوت است، اگر اهلش باشید از عیاشی‏ ها سبک‏سرانه خود هم می‏ توانید روایت کنید. اما آن‏چه به طور ثابت در همه ‏ی این روایت‏گری ها حضور دارد، خودتان هستید.

   خود‏زندگی‏نامه نویسی فارغ از تعاریف علمی جامعه ‏شناسان و ادبا و نویسندگان، از دید من چند مشخصه اصلی دارد. نخست؛ در خود‏زندگی‏نامه نویسی، نویسنده از «من» می‏گوید، به وسیله‏ «من» و برای «من».  دو «من» ابتدایی از فردیت در حصار ما خبر می‏دهند و من آخر از فرد منحل در جامعه.  دوم؛ چون مبنا فرد یا خود است، پس تعلقات او هم اهمیت بسیار پیدا می‏کند. اهمیت رویدادها، وقایع و پیشامد‏ها و نیز سخن‏ ها و پیام‏ها را تعلقات فرد مشخص می‏کند. بسیاری از چیزهایی که ما در روایت زندگی‏ مان برجسته ‏اش می‏کنیم، هیچ برجستگی ذاتی و ماهوی ندارند و فقط و فقط برای آن‏که ما آن‏ها را می‏پسندیم و به آن‏ها تعلق داریم، روایت می‏شوند. سوم و در نهایت؛ خودی که در خود‏زندگی‏نامه ها حضور و بروز دارد، یک من خود بنیاد تاریخی است. از آن‏ رو خود بنیاد است که همه پیشامدها در نسبت با او و با موضوعیت او امکان طرح شدن را می‏ یابند و به آن سبب تاریخی است که در زمان و مکان جاری است. کافی است برای این که این ویژگی ها را رصد کنید، سری به ادبیات کهن خودمان بزنید و خود زندگی‎نامه نویسی‏ های امروز  را با روایت‏گری های چون حکایات و امثال و حکم و سیره و مغازی و شرح حال نویسی مقایسه کنید.  در غالب روایت‏گری‏ های کهن به راحتی می‏توان زمان و مکان حکایات را عوض کرد، بی آن‏ که به محتوا و مقصود راوی خللی جدی وارد شود.  مکان جغرافیایی و دوره‏ های تاریخی تنها بسترهایی هستند برای ظهور معانی و حقایق فرا تاریخی. بی سبب نیست که حکایات سعدی علیه رحمه پس از هفتصد سال هنوز هم خواندنی است و با مخاطب امروزی نیز ارتباط برقرار می‏کند، اما شرح زندگی عبدالله مستوفی به قلم خویش، که از رجال اواخر دوره قاجاریه است، به جز کسانی قصد تحقیق و تتبع در تاریخ اجتماعی و سیاسی دوره‏ قاجار را دارند، برای دیگران هیچ جذابیتی ندارد. زیرا نه آن راوی، راوی سابق است و نه تاریخ و جغرافیایی که وی در آن می‏زیسته، اکنون موجود است و با توجه به این خصایص است که ما هیچ‏گاه آثار گران‏قدری چون المنقذ من الضلال امام محمد غزالی و اعترافات سنت اگوستین را با وجود شباهت فراوان در نوع روایت در دسته اتوبیوگرافی‏ قرار نمی‏ دهیم، زیرا در هیچ یک از آن‏ها نویسنده قصد نداشته، قصه خویش را در یک زمان و مکان خاص و در نسبت با یک رویداد خاص روایت کند. در واقع این نوع از روایت گری تنها با دنیای جدید امکان‏پذیر شده است. به تاریخ ادبیات فارسی هم که نظری بیاندازیم درمی‏یابیم که این روایت های در زمانی و در مکانی از بعد مشروطه در نویسندگی و ادبیات ما رواج پیدا کرده و رونق یافته است. در این دوره است که آثاری با جنبه اتوبیوگرافیک  وبا عناوینی چون زندگی من، خاطرات، خاطرات زندگانی من، ترجمه و نگاشته می  شود. نظیر خاطرات و اسناد علیخان ظهیرالدوله، خاطرات سیاسی میرزا علیخان امین الدوله، زندگانی من، به قلم ابوالقاسم لاهوتی، زندگانی من، نوشته سید احمد کسروی، شرح زندگانی من به قلم عبدالله مستوفی.

   تمام رویدادها و نشانه ‏ها و اشاراتی که در زندگی ما وجود دارند و در خود‏زندگی نامه ‏نویسی دست‏مایه روایت‏گری قرار می‏گیرد، دائماً ما را به من این زمانی و این مکانی ارجاع می‏دهند. من سرزمینی، من ایرانی یا افغانی، غزنینی یا قزوینی، شهری یا روستایی، کارمند یا کارگر و کاسب و یا استاد دانشگاه، زن یا مرد، پیر یا جوان، سفید یا سیاه، زیبا یا زشت و هکذا. تمام مولفه ‏های هویت بخشی که انسان را از هم‏نوعانش متمایز می‏کند و در سرزمین و بوم و محله و نژاد و زبان و تعلقات فردی‏شان خلاصه می‏ کند. در یک کلام می‏توان گفت که کسی که زندگی‏ اش را در قالب خود‏زندگی‏نامه نویسی روایت می‏ کند، به طور غیر مستقیم به ما می‏گوید، من چیزی به جز سرزمین وبوم و فردیتم نیستم، همین که می‏گویم و همینم که می ‏بینی و می ‏شنوی، نه بیش و نه کم.

اگر خود زندگی‏نامه نویسی را از این گونه ببینیم، باید کمی در اغراض نویسندگان آن  برای جاودانگی شک کنیم، لااقل می ‏توانیم بگوییم، که اگر نیت ‏شان این است، به راه ترکستان می‏ روند و دارند تمام ظرفیت ‏های انسان زمینی (زمینی را در مقابل سرزمینی و در پیوند با آسمانی بخوانید) در چشم به هم زدنی به باد فنا می ‏سپارند. حتماً خواهید پرسید و خواهند پرسید، کدام ظرفیت ‏ها؟! امکان‏ها و ظرفیت‏هایی برای غیب‏ اندیشی و راز آلودگی و عبرت آموزی و نیز خلوت گزینی. با روایت‏گری از جنس خودزندگی‏نامه نویسی و با تبدیل کردن تمامی لحظات زندگی به تجربه‏ های آزموده و عیان شده، از آدم‏ها امکان جرح و تعدیل و اصلاح مسیر زندگی‏شان گرفته می  شود.  هر تجربه به صرف این که یک تجربه منحصر به فرد و یکتاست، واجد اهمیت  می‏ باشد. سوال از این که آن تجربه در مسیر و سیره ‏علمی و یا عملی فرد و با توجه به هدفی که هر فرد برای زندگی ‏اش برگزیده‏ است، تجربه‏ای است غلط یا درست و یا اصلاً ما مجاز به روایت آن هستیم، سوالی بلاموضوع به نظر می‏رسد.

   اما کماکان سوال جاودانگی با ماست و هریک از ما در آرزوی این هستیم که پس از روزگار ما هم، کسی داستان زندگی ما را بخواند و آز آن پند بگیرد و یا آز آن متاثر شود، اما آیا این سودا با خودافشاگری‏هایی از نوع اتوبیوگرافی محقق خواهد شد؟

آیا آیندگان «من» شرحه شرحه شده  و صدپاره در دل تاریخ را به یاد خواهند آورد؟

نمی‏دانم، سوال آیندگان را باید از آیندگان پرسید. اما همین‏قدر می‏دانم که در مرام و سلکی که من به آن اعتقاد دارم و عالمی که خود را متعلق به آن می‏دانم، این  خود روایت‏گری‏ها اگر گناهی یا معصیتی قلمداد نشود،  بلیه ‏ای است اخلاقی و بیماری است روحی، که زمینه ساز عصیان‏گری ها بزرگتر و صعب‏تر خواهد شد. 

با این حال از این نوشته نباید به این نتیجه ‏گیری شتابزده رسید که نگارنده حکم به امتناع و طرد نوعی از نویسندگی داده ‏است و با این کار از یکی از امکان‏ های بسط و شرح و انتقال تجربیات مفید انسانی چشم پوشیده ‏است. بلکه تنها مدعای من در این سیاهه این است که مبنای روایت‏گری اگر بنا  باشد،  داستان «خود» باشد، روایت‏گری چیزی جز شرحه شرحه کردن، هویت آدمی نیست، اما اگر مبنای زندگی‏نامه نویسی حکایت «وجودی» از کجا آمده ‏ام، آمدنم بهر چه بود، باشد و همه روایات در نسبت با هدف و غایت زندگی انسانی سنجیده و بازنمایی شوند، شاید بتوان امید داشت که در نسل‏ های بعدی نیز کسی داستان زندگی ما را بخواند.

زندگی مِلک وقفی است که در اختیار ما گذاشته شده که با آن به سمت هدف و غایت زندگی‏ گام برداریم، اما آیا تا به حال مالک و واقفی را به یاد دارید، که بی ‏توجه به  مقصود وقف، ملکش را مشاع دیگران کند؟!

زندگی ملک وقف است، اگر وقف چیزی نبوده ایم و راهی نرفته ایم، چه اهمیتی دارد، که از خواب و خور و شهوات مان بنویسیم! زندگی مان را وقف کنیم و از این موقوفه بنویسیم!

 م، اما‏ا