بررسی نقش سیاسی زنان در دربار قاجاریه (از آغاز تا مهدعلیا)

دوره قاجار یکی ازمقاطع مهم تاریخ ایران به لحاظ حضور اجتماعی و سیاسی زنان محسوب می شود. یکی از ویژگی های این عصر، وجود حرمخانه یا حرمسرا در دربار پادشاهان قاجار و پررنگ شدن نقش زنان در برخی از مقاطع در امور سیاسی کشور است. آنچه در این پژوهش به آن خواهیم پرداخت این است که اساساً نقش سیاسی مادران، همسران و دختران شاهانِ قاجار (آقامحمدخان، فتحعلیشاه، محمدشاه) در دربار و حرمسرای شاهی چه بوده است و آن‏ها چگونه و تا چه حد در امور سیاسی کشور دخالت داشته اند؟ دستاورد تحقیق نشان می دهد که در این دوره، زنان حرمسرا و درباری، نقش خود را به طور مستقیم و در خلال اقدامات سیاسی مانند مسئله جانشینی شاهان، سیاست نزدیکی به امرای قدرتمند، عقد قراردادها و همچنین تحت نفوذ در آوردن حکام متمرد به خوبی ایفا کردند. آنان در عزل و نصب صدراعظم ها و مردان سیاسی عهد قاجار بسیار مؤثر بودند. همچنین شاهدخت های قاجاری از طریق ازدواج با حکام و مقامات دولتی، روحانی و سایر مقام های بلندپایه روز به روز بر دامنه نفوذ خود می افزودند. از سویی شفاعت و میانجی گری این زنان پیرامون مجرمان و مقصران به ویژه از طبقات بالای جامعه و خود دربار هم در تغییر رأی شاهان مؤثر بوده است. در دورانی چون عصر ناصرالدین شاه نیز نمی توان نقش اساسی مهدعلیا (مادرشاه) را در تحولات و رویدادهای کشور نادیده گرفت که البته موضوع بحث ما نخواهد بود و تنها اشاره مختصری به آن خواهیم کرد. در واقع حضور زنان درباری و حرمسراها در حکومت قاجار و نزاع‏های سیاسی پیرامون یا با محوریت آن‏ها، بازتابی از ساخت سیاسی-قبیله‏ ای حکومت قاجار و ادامه فرهنگ عشیره ای قاجارها پس از تأسیس و توسعه حکومت‏شان بود.

منتشر شده در اولین همایش بین المللی تاریخ فرهنگ و تاریخ فرهنگی در ایران

محمدامیر احمدزاده (استادیار پژوهشگاه علوم انسانی)

خانم زینب شکوهی (کارشناسی ارشد ایران شناسی)

 محمد نیازی (دانشجوی دکترای تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی)