سبک زندگی و بی وطنی

   وطن چگونه جایی است؟ آدم‏ها و چیزها در موطن‏شان چگونه هستند و با یکدیگر چه نسبتی دارند؟ پیشنهاد  می‏کنم برای پاسخ به این سوالات خیلی دور نرویم و در پی معانی اصطلاحی و مرسوم «وطن» بر نیاییم. به خودمان رجوع کنیم. هر یک از ما تجربه ‏‏هایی از زندگی روزمره داریم که در آن به گونه‏ای مفهوم وطن را درک کرده‏ایم و آن را به جان یافته ‏ایم. از میهن اسلامی و سرزمین باستانی، بوم و ولایت آباء و اجدادی گرفته تا خانه و خانواده‏ای که در آن سال‏ ها زندگی کرده‏ایم. در همه این وطن ها، گویی وجود مشترکی در میان هست که ما همه آن‏ها را (با وجود گستردگی و پراکندگی) به یک نام می‏خوانیم. نوعی وحدت؛ وحدتی که شاید بتوان از آن به «سکنی و قرار» تعبیر کرد.  

   آدم ‏ها در وطن‏شان سکونت دارند. اشیاء در موطن‏شان ساکن هستند. یعنی جای شان در نسبت با خودشان و سایر چیزها مشخص است. سکنی‏ را در این‏جا معادل «جای گرفتن» قرارداده‏ام. ساکنان یک سرزمین یا اهالی یک خانه، به نحوی ضمنی و ناخودآگاه می ‏دانند که جای‏شان در مجموعه‏ای که در آن شریک‏اند، بیش از یک قرارداد، نقش و یا کارکرد و وظیفه ای است که به عهده دارند. نقش‏ ها و وظایف و تکالیف و مسئولیت‏ ها همه فرع کلیتی ‏اند که اعضاء در آن سکونت دارند. پدرِ خانواده، سرپرست، حامی و نان ‏آور اهل خانواده است. او از این نقش ها معنا می‏‏گیرد و نقش ‏ها نیز به اعتبار او معنا می‏شوند. اما پدر مساوی این نقش‏ها نیست. پدر در موطن خانه سکونت دارد. او در خانواده جایی دارد که بقیه افراد در نسبت با او «جای» پیدا می‏کنند.

   آن نسبتی که آدم ‏ها در سایه آن، جا و مقام خویش را در وطن‏ می‏یابند، به آن‏ها امکان می‏دهد که تجربة درکی شهودی و حضوری از سایرین و خودشان داشته باشند. تنها زیستن در وطن است که می‏تواند طعم اصالت و زندگی را به آدمی بچشاند. در بیرون از وطن حتی اگر تمام نقش‏ها و وظایف بازتولید شوند، زندگی صورتی تقلبی و تصنعی به خود می‏گیرد. این تجربه برای بسیاری مهاجران، تجربه‏ای آشنا و ملموس است. نه اوراق تابعیت ملی و نه حقوق شهروندی برابر و نه تعویض اسم و رسم، نمی‏تواند مهاجران را از رنج بدلی بودن و ساختگی بودن برهاند. (این رنج گویا، جز با سپری شدن عمر یک نسل پایان نمی‏یابد). آدم بی‏وطن در رنج است، زیرا که نسبتش با عالمی که در آن زیست می‏کرده است از هم گسسته شده و در کلیت  عالم جدید هم وارد نشده است.  او برای گریز از این بی ‏قراری و بی‏ خانمانی در جستجوی تجربه نقش ‏ها و جایگاه‏ های متفاوت است. هر روز به شکلی در می‏آید و هر آن در جایی است. به هر دری می ‏زند تا خود را از این رنج رها کند و معنایی برای زندگی‏ اش پیدا کند. بیراه نگفته‏ایم، اگر بگوییم «وطن» جدید او،  هم این بی ‏قراری و جستجوگری پیاپی است! (البته این جستجو برای دور شدن از رنج را نباید، با «به راه بادیه رفتن» یکی گرفت، زیرا آن‏که به بادیه می‏رود، طلبی در او هست و «مراد نمی‏یابد»، اما برای آدم بی‏وطن، این نیز متصور نیست، آن که نسبتش با دنیا و مافیها از دست رفته‏ است، طلب برای او طرح نمی‏شود).

    سبک زندگی یا در عبارت صحیح‏تر «لایف استایل‏» صورت یا تجلی از وضع «بی‏وطنی» در جهان معاصر است. لایف استایل را در پژوهش‏های اجتماعی و مطالعات فرهنگی، از تعینات وضع اجتماعی پست مدرن و جنبشی هویت‏مدارانه و تمایزخواهانه می‏انگارند. اما آن‏چه در تحقیقات اجتماعی غالباً به آن توجه نمی‏شود فصل مشترک بین این هر سه است. فصل مشترکی که شاید بتوان از آن با عنوان «غیاب معنا» یاد کرد.  غیاب معنا و بی‏وطنی دو روی سکه‏اند، سکه‏ای که بخت را به لایف استایل سپرده است. آدم‏ها با لایف استایل ‏شان در جستجوی وطن و معنا می‏گردند. آن‏ها با مصارف‏ و علائق و متمایزکردن دلبستگی‏های شان قرار را می‏جویند.

   هر چند دنیای مجازی را خود یکی از مصادیق لایف استایل شمرده‏اند، اما کلیت لایف استایل را نیز می‏توان به دنیای مجازی تشبیه کرد. در دنیای مجازی، آدم‏ها با شمایل ‏های ‏شان که از انتخاب توده انبوهی از علائق و دلبستگی‏ها حاصل آمده است، تعریف می‏ شوند. این شمایل ظاهراً قرار است معرف «جای» بودن هر یک از افراد باشد. جایی که افراد از بودن در آن هویت می‏گیرند و معنا می‏جویند. اما این نسبت‏ ها هیچ یک اصیل نیستند و او را در کلیتی شریک نمی‏کنند. او با هیچ کدام از دلبستگی‏ هایش نسبتی تام و وثیق ندارد. او با هیچ چیز به طور کامل مماس نیست. همه چیز در سطح می‏گذرد. از این سو است که آدم‏ها در دنیای مجازی (لایف استایل) دامنه علایق و چیزهای مصرفی را خود را  هر روزگسترده‏تر می‏کنند. اما آن‏چه در  لایف استایل (دنیای مجازی) اصل است، همین تغییر و جستجوی نسبت است.

    اما چگونه می‏شود در دنیایی زندگی کرد، چیزها و آدمیان دیگر با تو نسبتی نداشته باشند؟ بی نسبتی را نیز  در اینجا مرادف «بی‏جایی» و «بی‏ معنایی» گرفته‏ام. ظهور لایف استایل، پاسخ انسان به این سوال است. او مصرف می‏ کند و می‏ خواهد و علاقه‏ مند می‏شود و دل می ‏بندد و می‏ گسلد تا پاسخی منفی به این سوال بدهد. اما پاسخ این سوال، هیچگاه او را راضی نمی‏ کند، زیرا حقیقت این سوال در همین بی ‏نسبتی (بی‏ جایی) است.

   گویا دست تقدیر دگربار ما را  به پرسش نخستین رهنمون کرد؛ وطن چگونه جایی است؟ و چگونه می‏توان به وطن بازگشت؟ سوالی که شاید پاسخش از وضع ما در قبال لایف استایل نیز بگوید.