از تبار منشیان خردمند
جهانگیر قائم‌مقامی در سال 1297 در تهران دیده به جهان گشود. دوران کودکی و جوانی‌اش در تهران و کِرند و کرمانشاه و همدان و اراک گذشت. او از نوادگان میرزا ابوالقاسم فراهانی از منشیان دستگاه عباس میرزا نایب‌السلطنه فتحعلی‌شاه و صدراعظم محمدشاه قاجار و صاحب «کتاب منشآت» بود، در سال 1319 وارد دانشکده افسری شد و پس از فارغ‌التحصیلی در رشته مهندسی نظامی، مشغول خدمت در لشگرهای تهران، فارس و خوزستان شد. زمینه و تبار خانوادگی و فرهیختگی که او از خاندان قائم‌مقام به ارث برده بود و نیز حضور و علاقه‌اش به جغرافیای گونه‌گون و تاریخ ایران، خیلی زود او را به جرگه مورخان نظامی وارد کرد. از روی همین علاقه‌مندی بود که در سفرهای خوزستان و بختیاری و کهگیلویه و فارس اطلاعات کاملی در باره عشایر آن مناطق جمع‌آوری کرد و حاصل کار را به‌صورت سه جلد کتاب درباره عشایر خوزستان و کهگیلویه منتشر ساخت. کتابی که قسمت‌هایی از آن هم به‌صورت مقالاتی تحت عنوان «عشایر خوزستان» در مجله یادگار سال‌های ۱۳۲۳، ۱۳۲۴ و ۱۳۲۵ به سردبیری استاد عباس اقبال آشتیانی به چاپ رسید. جهانگیر قائم‌مقامی پس از تعطیلی مجله یادگار همکاری خود را با مجله یغما آغاز نمود و این همکاری را سال‌ها ادامه داد.
او همچنین در دهه 20 شمسی دو کتاب دیگر با نام «تحولات سیاسی و نظامی ایران» و نیز «قرارداد 1907 ایران و انگلیس» تألیف کرد که بر اثر محافظه‌کاری ارتش و ملاحظات سیاسی چاپ نشد. او در دهه 1330 شمسی ضمن تحصیل در دانشگاه نظامی و ارتقای درجه، در سال 1336 برای سپری کردن دوره‌های عالی نظامی به فرانسه اعزام شد. در همین زمان بود که او موفق به تألیف کتاب «بحرین و خلیج‌فارس» با اتکا به اسناد وزازت خارجه فرانسه شد و به دلیل روایت مستندش مورد تجلیل ارتش و محققان زمان خود قرار گرفت.
در روزشمار زندگی قائم‌مقامی سال 1345 سال مهمی به شمار می‌رود. از یک سو سال بنیان‌گذاری مجله «بررسی‌های تاریخی» است که سردبیری آن را تا سال 1349 به عهده داشت و دیگر سفر به فرانسه برای اخذ مدرک دکتری تاریخ. او در فرانسه موفق شد رساله‌اش را در مورد «روابط نظامی ایران و فرانسه در قرن نوزدهم» تألیف و از دانشگاه سوربن درجه دکتری دریافت کند. حضور او در اروپا آغازی بود برای بازخوانی برگ‌های خوانده نشده و اسناد دیده نشده تاریخ ایران در آرشیوهای دانشگاهی، اداری کشورهای فرانسه و پرتغال و ایتالیا و ترکیه که او در سفرهایش به آن‌ها دست پیدا کرد. اسناد جدیدی که دست‌مایه مقالات علمی در مجله «بررسی‌های تاریخی» و کتاب‌هایی نظیر «اسناد فارسی، عربی و ترکی درباره هرمز و خلیج‌فارس» شد. قائم‌مقامی علاوه بر تحقیقات تاریخی، حضور فرهنگی چشمگیری در میان نهادهای علمی و ادبی دوره پهلوی دوم داشت. ریاست کمیته تاریخ نظامی در فرهنگستان ادب و هنر در دوران ریاست ناتل خانلری و تالیف «تاریخ ارتش نوین ایران» حاصل این همکاری است.
قائم‌مقامی در سال 1354 از ارتش استعفا داد و در سال‌های پایانی عمر تمام‌وقت خود را به تدریس و سپس تألیف مقالات در مجلات گذراند و در 20 تیر 1360 در تهران از دنیا رفت.1
(این یادداشت در مجله رشد آموزش تاریخ، دوره بیست و چهارم شماره 1، پاییز 1401 منتشر شده است.)
